त्रिपिटक हा बौद्ध धर्मातील प्रमुख ग्रंथ आहे, ज्याला बुद्धांच्या शिकवणींचे आधारस्तंभ मानले जाते. “त्रिपिटक” हा शब्द संस्कृतमधून आला असून त्याचा अर्थ “तीन टोपल्या” किंवा “तीन विभाग” असा आहे. या तीन विभागांमध्ये बुद्धांच्या शिकवणींना व्यवस्थित संरचित केले आहे: विनय पिटक, सुत्त पिटक, आणि अभिधम्म पिटक. हा ग्रंथ तोंडी परंपरेतून सुरू झाला आणि नंतर लिहिला गेला. त्याच्या रचनेचा आणि इतिहासाचा प्रवास सखोल आणि प्रेरणादायी आहे.
त्रिपिटकाचा प्रारंभ – तोंडी परंपरा
भगवान बुद्धांनी त्यांच्या जीवनकाळात दिलेली शिकवण प्रत्यक्ष संवादांवर आधारित होती. बुद्धांनी स्वतः कोणत्याही शिकवणीचे लेखन केले नाही, पण त्यांच्या शिष्यांनी त्यांची शिकवण तोंडी पाठांतराद्वारे जतन केली.
बुद्धाच्या महापरिनिर्वाणानंतर इ.स.पू. 483 मध्ये पहिली बौद्ध संगीती राजगृह (सध्याचे बिहार) येथे आयोजित करण्यात आली.
- महाकश्यप थेर यांनी या संगीतीचे नेतृत्व केले.
- बुद्धांचे मुख्य शिष्य आनंद थेर यांनी बुद्धांच्या प्रवचनांची उजळणी केली, ज्याला सुत्त पिटक म्हणून ओळखले गेले.
- उपासक उपाली यांनी भिक्षूंनी पाळायच्या आचारसंहितेचे (विनय) पठण केले, ज्याला विनय पिटक म्हटले जाते.
या वेळी बुद्धांच्या शिकवणींना एकत्र करून व्यवस्थित स्वरूप देण्यात आले.
त्रिपिटकाचे लिखित स्वरूपात बदल
तोंडी परंपरेने शतकानुशतके त्रिपिटकाचे संरक्षण केले गेले. मात्र, तोंडी पठणाच्या मर्यादांमुळे आणि बौद्ध धर्माच्या प्रसारामुळे त्रिपिटक लिहून ठेवण्याची गरज निर्माण झाली.
- इ.स.पू. 1व्या शतकात, श्रीलंकेतील तिसरी बौद्ध संगीती झाली. राजा वटागमणी अभय यांच्या नेतृत्वाखाली त्रिपिटक पहिल्यांदा पाली भाषेत ताडपत्रांवर लिहिला गेला.
- पाली ही भाषा प्राचीन भारतातील मगधी भाषेवर आधारित होती आणि ती बौद्ध धर्माची शिकवण व्यक्त करण्यासाठी उपयुक्त मानली गेली.
लेखन प्रक्रिया:
त्रिपिटक लिहिण्यासाठी ताडपत्रे वापरण्यात आली. पानांवर लोखंडी पेनाद्वारे अक्षरे कोरून नंतर ती शाईने भरली जात असे. लेखनासाठी योग्य व्यक्तींची निवड केली गेली, कारण हा अत्यंत पवित्र आणि जबाबदारीचा काम होता.
त्रिपिटकाचे तीन भाग
- विनय पिटक:
- हा भाग मुख्यतः भिक्षू आणि भिक्षुणींसाठी आचारसंहिता आणि नियमावलीवर आधारित आहे.
- यामध्ये धर्माचार्यांनी त्यांच्या जीवनशैलीत कोणत्या नियमांचे पालन करावे याचे मार्गदर्शन दिले आहे.
- समाजात शिस्त आणि सह-अस्तित्वासाठी या नियमांची महत्त्वपूर्ण भूमिका होती.
- सुत्त पिटक:
- हा विभाग बुद्धांच्या प्रवचनांचा संग्रह आहे.
- यात बौद्ध तत्त्वज्ञान, नैतिकता, आणि ध्यानाची शिकवण आहे.
- धीम्मपद, जो बौद्ध धर्माचा अत्यंत प्रसिद्ध ग्रंथ आहे, तो सुत्त पिटकाचा भाग आहे.
- अभिधम्म पिटक:
- हा भाग बौद्ध तत्त्वज्ञान, मानसशास्त्र, आणि ध्यानाच्या सखोल विवेचनासाठी आहे.
- यात बुद्धांच्या शिकवणींचे तात्त्विक स्पष्टीकरण आहे.
- बौद्ध भिक्षू आणि विद्वानांसाठी हा विभाग महत्त्वाचा मानला जातो.
बौद्ध धर्माचा प्रसार आणि त्रिपिटकाचे जतन
बौद्ध धर्म भारतातून श्रीलंका, म्यानमार, थायलंड, चीन, जपान, आणि तिबेटपर्यंत पसरला. त्रिपिटकाच्या अनुवादामुळे आणि विविध भाषांमध्ये लेखनामुळे या धर्माचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर झाला.
- श्रीलंकेत त्रिपिटकाची पाली भाषेत जतन करण्यासाठी महाविहार परंपरेची स्थापना करण्यात आली.
- चीनमध्ये त्रिपिटकाचे संस्कृतहून चिनी भाषेत अनुवाद करण्यात आले.
- तिबेटमध्ये त्रिपिटकाचे तिबेटी भाषेत भाषांतर झाले.
त्रिपिटकाच्या अनुवादामुळे विविध परंपरांमध्ये बौद्ध धर्माच्या शिकवणींना समजणे सोपे झाले.
आधुनिक काळातील योगदान
20व्या शतकात त्रिपिटकाच्या जतनासाठी आणि प्रचारासाठी मोठे प्रयत्न करण्यात आले.
- विपश्यना रिसर्च इन्स्टिट्यूटने त्रिपिटकाचे प्रमाणीकरण केले आणि डिजिटल स्वरूपात उपलब्ध करून दिले.
- आज त्रिपिटक वेगवेगळ्या भाषांमध्ये मुद्रित आणि ऑनलाइन स्वरूपात उपलब्ध आहे.
- छट्ठ संगायना प्रकल्पाद्वारे त्रिपिटकाच्या मूळ पाठांचे डिजिटल पुनरुत्पादन केले गेले आहे.
त्रिपिटकाचे महत्त्व
त्रिपिटक हा केवळ बौद्ध धर्माचा ग्रंथ नाही, तर तो मानवी नैतिकता, शांती, आणि आत्मज्ञानाचा स्रोत आहे.
आधुनिक काळातील विपश्यना ध्यान पद्धतीचे मूळही त्रिपिटकामध्ये सापडते.
यामध्ये सम्यक जीवनशैली, शांती, आणि ध्यानाच्या पद्धती याबद्दल सखोल मार्गदर्शन आहे.
